زاها حدید، معمار برجسته عراقی-بریتانیایی، یکی از تأثیرگذارترین چهره های معماری معاصر بود. آثارش با خطوط سیال، فرم های منحنی و ساختارهایی که اغلب قوانین سنتی معماری را به چالش می کشیدند، شناخته می شوند. خانم حدید اولین زنی بود که موفق به دریافت جایزه معتبر پریتزکر شد؛ افتخاری که تا پیش از آن، بیشتر در انحصار مردان قرار داشت.
زاها محمد حدید (Zaha Mohammad Hadid) در ۳۱ اکتبر ۱۹۵۰ در بغداد، پایتخت عراق، به دنیا آمد. خانواده‌اش از طبقه روشنفکر و تحصیل‌کرده جامعه عراق بودند. پدرش، محمد حدید، اقتصاددان برجسته و یکی از بنیان‌گذاران حزب لیبرال دموکراتیک عراق بود و مادرش نیز علاقه‌مند به هنر و طراحی داخلی.
طبق بیوگرافی زاها حدید در کودکی به معماری علاقه‌مند شد؛ او از همان ابتدا مجذوب فرم‌ها، هندسه و نظم فضا بود. تحصیلات ابتدایی‌اش را در مدارس خصوصی بغداد و سپس در یک مدرسه کاتولیک در بیروت گذراند. در ادامه برای تحصیل در ریاضیات به دانشگاه آمریکایی بیروت رفت.
در سال ۱۹۷۲، زاها حدید برای پیگیری علاقه‌اش به معماری به لندن رفت و در مدرسه معماری انجمن معماری (Architectural Association School of Architecture) مشغول به تحصیل شد. او تحت آموزش معمارانی چون رم کولهاس و الیا زنگلیس قرار گرفت و خیلی زود به عنوان دانشجویی با دیدگاه های رادیکال و متفاوت شناخته شد.
پس از فارغ‌التحصیلی، به مدت کوتاهی در دفتر OMA (دفتر معماری رم کولهاس) فعالیت کرد، اما در سال ۱۹۸۰ دفتر شخصی خود را با عنوان Zaha Hadid Architects در لندن تأسیس کرد.
زاها حدید در دهه ۸۰ میلادی بیشتر به‌عنوان یک طراح مفهومی و تئوری‌پرداز مطرح بود تا معمار سازه‌ای. طرح های اولیه‌اش معمولاً به‌دلیل ساختار پیچیده و غیرقابل اجرا بودن در آن دوران، ساخته نمی شدند. اما این مسئله مانع شهرت او در محافل معماری نشد.
نقطه عطف کارنامه‌اش در سال ۱۹۹۳ رقم خورد، زمانی که پروژه ایستگاه آتش‌نشانی Vitra در آلمان به‌عنوان اولین بنای ساخته‌شده‌اش به پایان رسید. این پروژه، با خطوط زاویه‌دار و هندسه تهاجمی‌اش، نگاه جهانیان را به سبک بی‌مانند او جلب کرد.
زاها حدید اغلب به‌عنوان «ملکه منحنی ها» (Queen of the Curve) شناخته می شود. معماری او ترکیبی از فرم های سیال، پویا و اغلب غیرخطی است. آثارش متأثر از مفاهیم ریاضی، هنر مدرن، دینامیک سیالات و حتی مناظر طبیعی هستند.
سبک او که در ابتدا با «دیکانستراکشن» یا واسازی (Deconstructivism) گره خورده بود، به‌تدریج به زبان بصری منحصر‌به‌فردی بدل شد که در هیچ دسته‌بندی سنتی نمی گنجید. استفاده از فناوری های پیشرفته، نرم‌افزارهای مدل‌سازی سه‌بعدی و مصالح نوین، بخش جدانشدنی از کارهایش بودند.
زاها حدید پروژه های متعددی را در سراسر جهان طراحی و اجرا کرد که از نظر فرم و عملکرد تحسین‌برانگیز بودند. برخی از شاخص‌ترین آثار او عبارت‌اند از:
- مرکز آبی لندن (London Aquatics Centre)، ساخته‌شده برای المپیک ۲۰۱۲
- مرکز هنرهای معاصر ROSA در سینسیناتی، آمریکا
- موزه MAXXI در رم، ایتالیا – برنده جایزه استرلینگ
- سالن اپرای گوانگژو در چین
- ساختمان اداری بی‌ام‌دبلیو در لایپزیگ، آلمان
- فرودگاه بین‌المللی داکا در بنگلادش (در حال ساخت)
- مرکز نوآوری و علم phaeno در آلمان
- پل شیخ زاید در ابوظبی، امارات متحده عربی
آثار او نه‌تنها فضاهای کاربردی بلکه مجسمه هایی معماری محسوب می شوند که مرز میان هنر، تکنولوژی و مهندسی را از بین می برند.
زاها حدید در طول زندگی حرفه‌ای خود، جوایز و افتخارات متعددی را کسب کرد، از جمله:
- جایزه پریتزکر معماری (Pritzker Prize) در سال ۲۰۰۴ – نخستین زن دریافت‌کننده این جایزه
- نشان امپراتوری بریتانیا (DBE) از سوی ملکه الیزابت در سال ۲۰۱۲
- جایزه استرلینگ RIBA در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱
- مدال طلای سلطنتی معماری در سال ۲۰۱۶ – نخستین زن برنده این مدال
- حضور در فهرست ۱۰۰ فرد تأثیرگذار مجله تایم در سال ۲۰۱۰
زاها حدید هرگز ازدواج نکرد و زندگی‌اش را وقف معماری و طراحی کرد. او شخصیتی کاریزماتیک، مصمم و گاه غیرقابل پیش‌بینی داشت. به‌عنوان یک زن مهاجر در دنیای مردسالار معماری، بارها با تبعیض مواجه شد، اما هیچ‌گاه اجازه نداد این موانع سد راه خلاقیتش شوند.
حدید همچنین در زمینه طراحی مبلمان، کفش، جواهرات و فضاهای داخلی نیز فعال بود و همکاری های گسترده‌ای با برندهایی نظیر Cartier، Louis Vuitton و Lacoste داشت.
زاها حدید در ۳۱ مارس ۲۰۱۶ بر اثر حمله قلبی در بیمارستانی در میامی، آمریکا، درگذشت. در زمان مرگ، ۶۵ سال داشت. درگذشت او جامعه جهانی معماری را در شوک فرو برد.
میراث او از طریق پروژه‌های ساخته‌شده، دفاتر فعالش در لندن و کشورهای دیگر، و شاگردان بی‌شمارش در دانشگاه های معتبر دنیا زنده است. بسیاری او را نه‌تنها به‌عنوان یک معمار، بلکه به‌عنوان نمادی از جسارت، نوآوری و شکستن مرزهای ممکن می شناسند.
زاها حدید تنها یک معمار نبود؛ او زنی بود که تعریف ما از فرم، فضا، حرکت و حتی زیبایی‌شناسی را بازنویسی کرد. آثارش فراتر از سازه های فیزیکی هستند؛ آنها بیانیه هایی فرهنگی‌اند، اثری هنری در ابعاد معماری.
او الهام‌بخش نسل‌های آینده معماران، طراحان و زنان در سراسر جهان است – زنی از خاورمیانه که معماری غرب را متحول کرد.
